α παραδοσιακά τραγούδια της Κοζάνης σ’ ένα μακρύ οδοιπορικό από τα έπη του Ακριτικού κύκλου μέχρι τα τραγούδια των Φανών

Σύντομο απόσπασμα από την εκδήλωση στην Κοβεντάρειο Δημοτική Βιβλιοθήκη, της Φανής Φτάκα – Τσικριτζή

Η Κοζάνη ήταν ανέκαθεν μια πόλη διακριτή σε όλο τον Βορειοελλαδικό χώρο τόσο για την πλούσια ιστορία της όσο και  για τον πολιτισμό της. Διαμόρφωσε μια ιδιαίτερη πολιτισμική ταυτότητα από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ακόμα, στην οποία τα παραδοσιακά τραγούδια κατέχουν μια  πολύ σημαντική θέση στον μακρύ κατάλογο της άυλης (ζωντανής) πολιτιστικής της κληρονομιάς. 

Παρά τον καθαρά  πλέον αστικό  χαρακτήρα της πόλης – που ξεκίνησε την περίοδο της εκρηκτικής της εκβιομηχάνισης γύρω στα 1960 και ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του ’90 μετά τον σεισμό του ’95 – τα παραδοσιακά τραγούδια της Κοζάνης, έκφραση των αγροτικών καταβολών της πόλης, καταφέρνουν μέχρι σήμερα και επιβιώνουν με θαυμαστό τρόπο. 

Τα παραδοσιακά τραγούδια αποτελούσαν για αιώνες την πιο σημαντική καλλιτεχνική έκφραση της  αγροτικής και εργατικής τάξης  της πόλης. Τραγουδιόταν σε οικογενειακές ή φιλικές συγκεντρώσεις, στα σπίτια, σε γιορτάσια συγγενών και φίλων.  Τα τραγουδούσαν ακόμα σε εκδρομές και εξορμήσεις σε εξωκκλήσια και μοναστήρια,  σε πανηγύρια, στη δουλειά, στα χωράφια, στα καπνά,  στα νυχτέρια, στο χωρατά, σε στιγμές ξεκούρασης ή χαλάρωσης στα σπίτια. 

Οι Κοζανίτες υποδέχονταν τις μεγάλες γιορτές του έτους Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά με τα παραδοσιακά τους κόλιαντα, συμμετείχαν στα θεια πάθη του  Πάσχα με μοιρολόγια αλλά και στους χορούς της Β’ Ανάστασης και της Πασχαλιάς με τραγούδια της χαράς. Με χαρούμενα τραγούδια ετοίμαζαν τις γαμήλιες τελετές και με λυπητερά ξεπροβοδούσαν τις νύφες στις εκκλησιές, με τραγούδια ξόρκιζαν την ξενιτιά και με μοιρολόγια αποχαιρετούσαν τα αγαπημένα τους πρόσωπα.     

Εκεί όμως που το είδος αυτό της λαϊκής πολιτιστικής έκφρασης κορυφώνεται είναι στους Φανούς της Αποκριάς. 

Σε πιο παλιές εποχές το τραγούδι κυριαρχούσε, όταν  τα όργανα δεν είχαν ακόμη μπει στο χορό. Τότε το δημοτικό τραγούδι μονοπωλούσε σ’ όλες τις φάσεις του Φανού. Στην προθέρμανση των τραγουδιστών,  στο άναμμα του Φανού, στην τέλεση του χορού, στην μεταμεσονύχτια συνεύρεση των ανδρών και στις συγκεντρώσεις και χορούς της Καθαρο Δευτέρας.  

Στις μέρες μας, το δωδεκαήμερο της Αποκριάς, τα παραδοσιακά τραγούδια βγαίνουν από την ετήσια χειμέρια νάρκη που έχουν πέσει και αρχίζουν να ζωντανεύουν σταδιακά στις 14 γειτονιές της πόλης φθάνοντας το βράδυ της Κυριακής της Μεγάλης Αποκριάς στο αποκορύφωμα τους. Αναβαπτίζονται στις φωτιές των  Αποκριάτικων Φανών κι αντλούν καινούρια πνοή και δύναμη από τις στεντόρειες φωνές των ανδρών που σέρνουν το χορό με  τελετουργικό τρόπο γύρω από τη ζωογόνα εστία της εθιμικής  πυράς  πριν συνεχίσουν στο διηνεκές τη μακραίωνη πορεία τους. 

Τα τραγούδια είναι σαν τα ταξιδιάρικα πουλιά, ταξιδεύουν όλα τα χρόνια χωρίς να γνωρίζουν σύνορα. Μετακινούνται από περιοχή σε περιοχή, πετώντας πάνω από θάλασσες και στεριές. 

Κάπως έτσι, έφθασαν και στον τόπο μας, την Κοζάνη η οποία από τις απαρχές της ιστορίας της είναι οριοθετημένη σ’ ένα από τα πιο σημαντικά σταυροδρόμια της Μακεδονικής γης αποτελώντας γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, Βορρά και Νότου. Ακόμα και η νεώτερη πόλη της Κοζάνης, τα ίχνη της  οποίας χάνονται στα μέσα με τέλη του 14ου αιώνα, αναπτύχθηκε στην ίδια στρατηγική θέση, στη  μέση δηλαδή του άξονα που συνέδεε από παλιά την Κωνσταντινούπολη με τη Θεσσαλονίκη και τα Γιάννενα και  τη  Λάρισα με το Μοναστήρι και την Αχρίδα.  Ενώ από τις αρχές του 18ου αιώνα από την πόλη περνούν και  οι περιβόητοι δρόμοι των καραβανιών της Βόρειας Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης μεταφέροντας  τα προϊόντα της Δυτικομακεδονικής γης στη Γερμανία, Αυστρουγγαρία, Βλαχία σε μεγάλες πόλεις σαν το Βελιγράδι, Βενετία, Βιέννη, Βούδα-Πέστη, Λειψία και αλλού.

Σταυροδρόμι λοιπόν η πόλη για αιώνες πολιτισμών, ανθρώπων, υλικών αγαθών και νέων ιδεών και τάσεων που οι δικοί της έμποροι και πραματευτάδες μαζί με τους περαστικούς ταξιδιώτες κουβαλούσαν στην αγορά, στα σοκάκια, στα χάνια της. Φυσικό επόμενο είναι οι ευνοϊκές αυτές συνθήκες να επηρεάσουν βαθειά και την γενικότερη πολιτιστική κληρονομιά της Κοζάνης και δη τα παραδοσιακά της  τραγούδια.  Ο κατάλογος τους μεγάλωνε ολοένα και περισσότερο με το πέρασμα του χρόνου, όπως μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικής κυρίως παράδοσης.

Ο σπόρος για το παραδοσιακό τραγούδι της Κοζάνης μέσα μου έπεσε από τα γεννοφάσκια μου ακόμα, αφού  γεννημένη στα μισά του 20^ου αιώνα σε μια παλιά γειτονιά της Κοζάνης, τον Αη Δημήτρη,  μεγάλωσα με νανουρίσματα, τραγούδια της ξενιτιάς και τα τραγούδια του Φανού του Αη Δημήτρη, που άναβε κάθε χρόνο στο σταυροδρόμι έξω από το πατρικό μου σπίτι.

Η  αγάπη για το παραδοσιακό τραγούδι, μεγαλώνοντας μέσα μου συν τω χρόνω, με οδήγησε από το 2004 σε μια πιο συστηματική καταγραφή τραγουδιστών και τραγουδιών της Κοζάνης που κράτησε μέχρι πρόσφατα. 

Στα πλαίσια αυτής της έρευνας είχα την τύχη να έρθω σ’ επαφή με αρκετούς παραδοσιακούς τραγουδιστές προηγούμενων γενεών της Κοζάνης. Τους πρόλαβα όλους εν ζωή και με μια εκπληκτική διαύγεια πνεύματος, παρά την προχωρημένη ηλικία τους. Κατάφερα να ηχογραφήσω άλλοτε αποσπάσματα από τα τραγούδια τους  κι άλλοτε ολόκληρα κομμάτια με μια πενιχρή τεχνική υποστήριξη που διέθετα, ένα δημοσιογραφικό κασετοφωνάκι.  Από  μερικούς τραγουδιστές κατέγραψα  μόνο τα λόγια καθώς λόγω  γήρατος αδυνατούσαν να τα τραγουδήσουν.  Ψάχνοντας παράλληλα σε οικογενειακά αρχεία ονομαστών τραγουδιστών παλαιότερων γενιών που δεν βρίσκονται πλέον εν ζωή, ανακάλυψα  παλιές ηχογραφήσεις άγνωστων τραγουδιών, χάρη στις οποίες διευρύνθηκε ακόμα περισσότερο ο κύκλος των τραγουδιών της Συλλογής που ξεκίνησα με μεγάλη χαρά να δημιουργώ. Οι  περισσότερες καταγραφές αυτής, μαζί με τα αντίστοιχα τραγούδια προέρχονται κυρίως από παλιούς τραγουδιστές, δίχως η συνεισφορά όμως και των νεώτερων τραγουδιστών να είναι αμελητέα. 

Με την τελική ταξινόμηση των τραγουδιών της Συλλογής προέκυψε ένα πολύ ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Συγκεντρώθηκαν 180 τραγούδια της τοπικής μας παράδοσης, που εκπλήσσουν με την ομορφιά τους. Συγκεκριμένα ανιχνεύτηκαν

• ένας  ικανός αριθμός από τα παλαιότερα  ελληνικά δημοτικά τραγούδια, που είναι οι  Παραλογές και τα Έπη του  Ακριτικού  κύκλου.  Οι ρίζες αυτών των δυο κατηγοριών παραπέμπουν στον 8^ο και 9^ο αιώνα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τέτοια είναι η Παραλογή του Νεκρού Αδελφού με την Αρετή, η Λυγερή, τα εννιά αδέλφια, το Γεφύρι της Άρτας,  η Ευγενούλα όπως και το Μικρό Βλαχόπουλο,  ο Κωνσταντής, ο Μικροκωνσταντίνος κ.α. από τα έπη του Ακριτικού κύκλου . 
• τριάντα τρία (33) Κλέφτικα-Ιστορικά  τραγούδια, 11 από τα οποία καταχωρήθηκαν στο cd του ΟΑΠΝ  Δήμου Κοζάνης,  που κυκλοφόρησε το 2021, αφιερωμένο στα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 . 
• έχουν ακόμα καταγραφεί τραγούδια Αλληγορικά –Συμβολικά σαν την Ελαφίνα ή  το Μια πέρδικα παινεύτηκε 

• αρκετά τραγούδια με θέμα Ξενιτιά,  από τα πιο παλιά σαν τον Ρόβα , το κάρο μου Σιδηρόκαρο, τον  Μήλιο, τον πραματευτή  ή τα καράβια τα Ζαγοριανά, άμεσα συνδεδεμένα με τις αποδημίες  των Κοζανιτών  για εμπορικούς σκοπούς   στις παροικίες της  Αυστροουγγαρίας   από τον 17^ο  αιώνα  κι εντεύθεν κι  άλλα που έχουν σχέση με πιο πρόσφατους  μισεμούς , όπως μ’ αυτόν  της Αμερικής στις αρχές  του 20^ου αιώνα. Από τα πιο γνωστά του είδους είναι το Βουλιούμι μια Βουλιούμι δυο,  τα Καράβια τα Ζαμπουργιανά ή τα Ζαγουριανά,  Βαλαντωμένη μου καρδιά,  
• έχουν καταχωρηθεί επίσης διάφορα Νανουρίσματά- Ταχταρίσματα, 

• καμιά 40αριά της Αγάπης, από τα πιο αγνωστα σαν το Κρύσταλλο του τζαμι και την Περδικα τη Γιουργανάτη, μέχρι τα κλασσικά σαν τη Μηλίτσα μ’ ή το Περδίκα Περδικούλα μου , 
• του Αρραβώνα και του Γάμου σαν το Μανα μου τα λουλούδια μου ή το κλασσικό Κέρνα μας κέρνα μας, Άστι πιδιά  μ’ να φύβγουμι, 
• Σουμπετιάτικα (επιτραπέζια) 
• Τραγούδια Μικρασιάτικα που τραγουδιόταν και στην Κοζάνη, όπως το Αρμενακι, 5-6 Αρβανιτάκια, Του Ρήγα ο γιος παντρευεται και παίρνει προσφυγοπούλα κ.α.
• Μοιρολόγια  και τραγούδια του Χάρου σαν το Μανα και γιος καθότανε σ’ ενα προσκεφαλάκι, τα αδέλφια σχίζουν τα βουνά,  
• Ο κατάλογος αυτός  περιλαμβάνει ακόμα τραγούδια που συνδέονται με τα ήθη και έθιμα του τόπου, όπως ο Μάης που τραγουδιόταν την Πρωτομαγιά, η Πιρπιρούνα που συνδέεται με το έθιμο της ανομβρίας, θρησκευτικά σαν της Μεγάλης Πέμπτης και  της Δεύτερης Ανάστασης, του Τρυγου, Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και των Χριστουγέννων και διάφορα άλλα με πιο εξειδικευμένη θεματολογία, όπως αυτά που αναφέρονται σε αρρώστιες της εποχής σαν τη φυματίωση, επαγγέλματα (Μοδιστρούλα), στους εργάτες και στα αφεντικά, στις σχέσεις μάνας και παιδιού, των αδελφών μεταξύ τους, σε κατάρες της μάνας κλπ   

Ο Δήμος Κοζάνης, μέσω του ΟΑΠΝ  από τον Μάρτιο του  2017, ξεκίνησε τη δημιουργία  ενός Τοπικού Ευρετηρίου Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΤΕΑΠΚ) σε συνεργασία με την   εντεταλμένη ερευνήτρια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών κ. Ζωή Μαργαρη για την καταγραφή και προστασία του παραδοσιακού και του λαϊκού πολιτισμού της περιοχής μας. Στα θετικά αποτελέσματα όλης αυτής της 7χρονης διεργασίας ήταν φετος, τον Αυγουστο του 2023 να έχουμε ως Δήμος τη διπλή χαρά οι Φανοί της Κοζάνης και οι Λαζαρίνες του Τσιαρτσιαμπά να ενταχθούν στο Εθνικό Ευρετήριο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας. 

Στα ίδια πλαίσια, ευχής έργον θάταν το Τοπικό Ευρετήριο Αυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Κοζάνης να καταγράψει στο μέλλον κι όλα τα παραδοσιακά τραγούδια της πόλης. 

Πολύτιμα πετράδια όλα αυτά τα τραγούδια στο σύνολο τους αλλά και σαν μονάδα, το καθένα χωριστά,  διακρίνονται για την πολλαπλή τους αξία: καλλιτεχνική, λαογραφική, ιστορική, πολιτιστική, συναισθηματική, ενώ παράλληλα ρίχνουν φως σε διάφορες πτυχές της ιστορίας και της κοινωνικής ζωής  των προγόνων μας.  

Εμείς θα είμαστε εδώ όχι μόνο τώρα αλλά και στο μέλλον να στηρίξουμε αυτή την προσπάθεια. Το χρωστάμε εξάλλου στις μελλοντικές  γενιές αυτού του τόπου αλλά και στις παλιές που μας κληροδότησαν αυτά τα πολύτιμα πολιτιστικά πετράδια.

Φανή Φτάκα-Τσικριτζή